Тарихы

Катонқарағай өлкесініңең бай тарихы– бұл мәдени-тарихи туризм үшін құнарлыжер. Мұнда Сібір мен Алтайдыңең биіктауыныңе тегінде, Бұқтырмажа ғалауында орыс және қазақ мәдениеттері бір әдемі өрнекке тоғысқан. Дәстүрлер, ертегілер, аңыздар, естесақтау және тарих, мұражайлар мен табиғи байлықтар.

«Катон– бұл бәрібасталатынжер.»

Қазақстан бөлігінің Алтай тауларында біздің дәуірімізге дейінгі IV-III ғасырлар ғажататына дамныңізі, ертетүркі және түркікезеңдерініңізі, XVIII ғасырдың басында территорияны кержак-ескікөзқарасты сенушілер белсенді қоныстандырған кездердегітаң ғажайып артефактілер сақталған.

Сақкезеңі: Берел қорғандары. Геродот:«Алтынды қорғайтын скифтер»

Біздің дәуірімізге дейінгі бірінші мың жылдықта Үндістанның солтүстігін, Ауғанстанды, Орта Азияны және Қазақстанның оңтүстігін қамтитынкеңаумақтыұжымдықатауы бар көптеген тайпалар қоныстандырды. Геродот (б.з. д. V ғ.) және басқа ежелгі тарихшылар оларды азиялық скифтер депатады. Кейінірек (б.з. д. III–II ғғ.) Қытайдерек көздерінде жиұғымыбар - Орталық Азия көшпенділерінің қуатты тайпалық одағы туралы айтылады.

Ахеменидтік сына жазуыдерек көздерінде сақтардың үштобы туралы айтылады: хаумаварга сақтары (хаома сусынын жасаған), тиграхауда сақтары (шошақбөріккиген), саки-парадарая (теңіздіңарғы бетіндегі).

Сақтар еуроперидтік нәсілге жататын. Антрополог О. Исмагуловтың деректері бойынша, Сақтардың антропологиялық типін демоңғолоидты элементтердің 20% - ы бар.

Сақ үстемдігікезеңінде Еуразиядаласында Батыс пен Шығыселдерін, Жерортатеңізі мен Қытайды байланыс тыратын транзиттік халықаралық саудабасталды.

Сақтар табиғат күштеріне табынған, олар құдайлардың бейне сіндеұ сынылған. Оларда күн мен отқата бынушылық болды, анимизм, тотемизм, сиқыр сияқты ежелгі дінинаным дартаратылды. Сақ қоғамындағы дінинаным дардың басым түріата-баба нанымы болды.

Қазақстана умағындағы сақ этно мәдени бірлестігініңең жарқын ескерткіштері Орталық Қазақстанның Тасмола мәдениетінің ескерткіштері, Жетісудағы Бесшатыр пирамидалары мен Есік қорғандары, Зайсан ойпаты мен Оңтүстік Алтай тауларындағы Шіліктіжерлеу орындары, Оңтүстік Қазақстандағы Ұйғарақ пен Түгіскен жерлеу кешендері, Арал маңындағы ескерткіштер мен Катон Қарағай ауданындағы Берелалқабының қорғандары.

Сақтар мәдениеті дамудың жоғары деңгейіне жетті. Сақтар өнерініңнегізгі құрамдас бөлігі<аң стилі>болды, яғни сақтарға Батыс Азия мен Иран елдерінен келген жануарлар мен аңдардың бейнелері. Зергерлі көнердің шебер суретшілері алтынды құюмен, қалыптауы мен таныс болды және адам мен оның киімдерін, ат әбзелін, тұрмыстық заттарды безендіретін алтыннан, күмістен, көгілдірақық тан жасалған әсемдігімен, композициялық құрылысы мен таңғажайып бұйымдар жасады.

Сақтар мәдениетінің жоғары деңгейі туралы оларды ңарасында жазудыңтаралу фактілері дәлел дейді. Сақ қоғамы әлеуметтік-экономикалық және мәдени дамудың жоғары деңгейіне көтерілді. Тайпалар сол кездегі маңызды әлемдік оқиғаларғақа тысып, әлемдік мәдениет тарихында елеулі ізқалдырғаны белгілі.

Катон қарағай аумағындағы сақ мәдениетінің жарқынізі - Берел қорғандары – жерлеу кешені, біздің дәуірімізге дейінгі V-IV ғасырлар ғажатады.

Берел қорымдарының ерекшеліктері -«мәңгілік мұз» технологиясы, тіпті органикалық заттардың үлгілерін сақтауға мүмкіндік береді.

«Бұқтырма тасқалаушылар» / Кержактар / Ескісенушілер, 1720-40 жж.

Бір бөлігі қираған Кержен скиттерінен қашып кеткен ескі сенушілердің (Батыста Епископ Питиримнің ескі сенуші Кержен скиттерін талқандауы Шығыста Цин Қытай армиясының Жоңғарияны талқандауынан сәл ертерек болған), бір бөлігі Сібір ауыр еңбегінен, бір бөлігі Кенді Алтай зауыттарынан, 1720-40 жылдардан бастап Қазақстандық бөлігінің Алтай аумағына қоныстанды. Сол кезде жоңғарлар осы жердің иелері болып қала берді.

1756 жылы Қытай Жоңғарияны құлатып, осы жердің көркем бұрышы үшін ұзақ уақыт бойы күрес жүргізілді. 1770 жылдарға қарай Ресей Ертіс пен Бұқтырма арасында нығайып, бірнеше жүздеген орыс халқын қуып жібере алмай, олардың басқалары осында дүниеге келді. Оның орнына жаңа билік оларды орыс деп танымады!

Олар 1791 жылдан бастап орыстарға ұқсайтын, орыстар сияқты сөйлейтін, бірақ жасақ (заттай салығы) төлейтін және әскерге шақырылмайтын «Бұқтырма тас қалаушылар» (яғни «таулықтар») ретінде өмір сүрді. Бұл шешім сол кезде бәріне сәйкес келді- себебі басқа ұлттардың сенім бостандығы болды, сондықтан «тас қалаушылар»-кержактар өздерінің әдет-ғұрыптары бойынша өмір сүрді.

Мұнда Бұқтырмада Шамбаланың буддистік бейнесі орыс санасында бүктерген сияқты, оның орнына Беловодье келді, оны іздеуде басқа «тас қалаушылар»Мұзтауға кетіп, Үймон алқабына қоныстанды.

1791 жылға қарай Бұқтырмада 2-3 үйден тұратын 30-дан астам шағын ауыл болған. Тас қалаушыларды «заңдастырумен» олар Катон-Қарағай мен индустриалды Алтай арасындағы Бұқтырма учаскесінде бүгінгі күнге дейін тұрған 9 ауылға айналды.

Кержактар* - бұл Сібірдің алғашқы орыс тілді тұрғындарының бірі. Мұнда халық Алтай тас қалаушыларының негізі болды, олар өздерін«расей» (орыс) Сібірдің кейінгі қоныс аударушыларына қарсы қойған. Бірақ бірте-бірте ортақ шығу тегіне байланысты олар толығымен дерлік ассимиляцияланды. Кейінірек кержактар барлық ескі сенушілер деп аталды. Шалғай жерлерде бүгінгі күнге дейін сыртқы әлеммен байланысы жоқ кержак зәйімкелері әлі де бар.

Мәдени-тарихи туризмнің негізгі көзі-мұражайлар.

Бірақ өлкенің тұтас бейнесін қалыптастыру үшін мұражайлар жеткіліксіз.

Катонды түсіну үшін сізге базарды көріп, жергілікті тұрғындармен танысып, ағаштан жасалған бұйымдардүкенің қарап, мұражайларда айтылатын жерлерді өз көзіңізбен көруіңіз керек. Сол кезде Қазақстандық Алтай жай ғана туристік дестинация емес екені белгілі болады. Бұл көптеген әртүрлі бөлшектерден тұратын күрделі гео-организм және оны толық батырумен ғана түсінуге болады.

Ұлттық құрам және мәдени ерекшеліктерімен алмасу.

Қазіргі уақытта (2019 жылғы халық санағы бойынша*) ұлттық құрамды негізінен қазақтар (80%), орыстардың шамамен 18% және басқа ұлттардың аз % құрайды, олардың ішінде: татарлар, немістер, белорустар, өзбектер.

Ортақ жер Катонда орыстар мен қазақтарды бауырлап, мәдени ерекшеліктерімен алмасып, мәдени бейімделуіне әкелді.

Ал бүгін, орыстарда қонақта болсаңыз сізге өз қолыңызбен жасалған құрт* және бесбармақты* (қазақ гастрономиялық мәдениетінің ұлттық тағамы) қымсынбай бере алады. Ал қазақтардың үйлерінде борщты қаймақпен, тіпті орыс моншасымен де кездестіруге болады.

ХХ ғасырдың бірінші жартысының тарихы-қанды беттер, бірақ дәл осы кезеңде Қазақстанда қазақтар мен орыстар арасындағы үлкен құрмет пен достықтың тұқымы пайда болды.

Мәдениеті, тілі, гастрономиясы, өмір салты, діні, дәстүрлері мүлдем басқа сияқты. Бірақ соғысқа дейінгі, әскери және соғыстан кейінгі жылдар екі ұлтты бір ұлтқа біріктірді.

А. Л. Ж. И. Р. (Отан сатқындар әйелдерінің Ақмола лагері) тұтқындаған әйелдердің өмірін сақтап қалған құрттың* (қазақтың ұлттық тағамы, тұздалған сүзбенің қатты, кептірілген кесектері) әсерлі тарихы – қазақ халқы белгілі қонақжайлылық пен мейірімділіктің тікелей дәлелі.

АЛЖИР тұтқыны Гертруда Платайстың естеліктерінен: «барлық лагерьлер нашар, бірақ дәл қазақстандықтарда көптеген адамдар, ең алдымен, қазақтардың арқасында аман қалды.»

Мұнда Қазақстанның шығысында, елдің ең шетінде, таулар мен көлдердің арасында өткен туралы көп нәрсе айта алатын адамдардың ұрпақтары тұрады.

Неге? Жауап беруге Ресейдің ұлы ғалымы Михаил Ломоносовтың дәйексөзімен болады:

«Өткенін білмеген халықтың болашағы жоқ»

- Михаил Ломоносов

Тәуелсіздік

Қазақ хандығы ыдырағаннан кейін және ел Ресей гебағыну ғамәжбүр болған кезеңнен кейін 1920 жылы алғаш рет Қазақ мемлекеті құрылды. Қазақ Автономиялық Кеңестік республикасын құрылды. 1936 жылы 5 желтоқсанда олодақтас республика – Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасына айналды. Кеңес өкіметі кезінде анықталған аумақ пен әкімшілік шекаралар сақ талды және кейін ірекмұның бәрі 1991 жылы Тәуелсіз мемлекетті құруға әкелді.

1991 жылы Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздік алуымен Шығыс Қазақстан республиканың басқа өңірлерімен бірге экономикадағы өркениетті нарықтық қатынастарға және қоғамдық-саяси өмірдегі демократиялық қатынастарға бағдарланған жаңа егемен мемлекеттің құрылыс ынақатысады.